Neden Kara Kutu Denir? Rengin Ötesinde Bir İsim Politikası
Şunu en baştan söyleyeyim: “Kara kutu” adlandırması masum bir teknik terim değil; algıyı biçimlendiren, sorumluluğu muğlaklaştıran ve gerçeği sisli bir vitrinde sergileyen bir dil tercihi. Üstelik ironik biçimde, bu kutu kara bile değil! Parlak turuncu. Peki o hâlde Neden kara kutu denir? Çünkü çoğu zaman teknolojiyi anlamak yerine ona gizem atfetmeyi tercih ediyoruz; süreçleri şeffaflaştırmak yerine kelimelerle karartıyoruz.
İsim Üzerinden Kurulan Mit: “Karanlıkta Kalan” Gerçek
“Kara” sıfatı bilinmeyene, kontrol kaybına ve bazen de suç ortaklığına işaret eder. Neden kara kutu denir? Çünkü kaza olduğunda herkesin sığındığı kolay bir cümle vardır: “Kara kutu bulunduğunda öğreniriz.” Bu cümle, günlerce kamuoyunu avutmaya yarar; teknik ekipler için meşru bir bekleme süresi üretir; politikacılar için de zamana yayılmış, risksiz bir açıklama alanı yaratır. Kısacası, isim bir merak giderici değil, bir belirsizlik yönetimi aracıdır.
Renk Gerçeği: Turuncuyu Kara Göstermek Kime Yarıyor?
Gerçeği konuşalım: Cihaz turuncu/kırmızı boyanır ki enkazda hemen bulunsun. Yine soralım: Neden kara kutu denir? Çünkü “turuncu kutu” şeffaflık çağrışımı yapar; göz önünde olmayı, hızlı erişimi ve hesap verebilirliği. “Kara kutu” ise gömülü bilgi, gizem ve uzmanlara havale edilmiş bir hakikat hissi uyandırır. Hangisi yönetenler için daha kullanışlı?
Tarihsel Gölge: Kökenlerin Bulanıklaştırılması
Adlandırmanın kökenine dair anlatılar çoğalır: “İlk prototipler karaydı”, “kara kutu sistem teorisinden ödünçlendi”, “kazadan sonra yandığı için kara deniyor”… Hangisi tam doğru? Belki hepsi biraz. Ama önemli olan, bu çoklu anlatının bize sağladığı kaçış: net bir köken yerine mitolojik bir sis perdesi. Çünkü sis perdesi, gerçek ve hesap verebilirlik arasına konforlu bir mesafe koyar.
İsmin Politik Ekonomisi: Kimin Dilinde, Kimin Lehine?
1) Sorumluluğu Geri İten Dil
“Kara kutu açılmadan konuşamayız.” Bu cümle, teknik ihtiyat gibi görünür ama pratikte kamu denetimini erteler. Neden kara kutu denir? Çünkü dil, hesap verme süreçlerini geciktiren yumuşak bir fren görevi görür.
2) Uzmanlık Tekeli ve Kamusal Şeffaflık
İsim, bilgiyi dar bir uzman çevresinin tekelinde hissettirir. “Kara” sıfatı, sıradan vatandaşın göremeyeceği, dokunamayacağı ve yorumlayamayacağı bir alanı meşrulaştırır. Halbuki güvenlik; açık formatlar, bağımsız denetimler ve anlaşılır raporlamayla büyür.
3) Medyada Dramatizasyon
“Kara kutu arama çalışmaları sürüyor” cümlesinin dramatik cazibesi var. Manşet iyi, reyting yüksek. Ama bu anlatı, kaza öncesi bakım kayıtları, uyarı sistemleri, regülasyon açıkları gibi esaslı konuları arka plana iter.
Dil Değişirse Ne Değişir?
Terimi “kaza dayanımlı veri kaydedici” olarak standartlaştırsak ne olur? Öncelikle, sorumluluk akışını görünür kılarız: veri nedir, dayanım eşiği kaçtır, kaydedici neleri toplar? Bu sorular, sis değil ayrıntı ister; ayrıntı ise hem üretici hem regülatör hem de havayolu için daha ölçülebilir bir çıta demektir.
Adlandırmanın Kör Noktaları: Zayıf Yönler ve Tartışmalı Alanlar
Kamu Algısı: “Kutu Açılınca Gerçek Gelir” Yanılsaması
Kazaların çok boyutlu nedenleri vardır: insan faktörü, tedarik zinciri, yazılım hataları, bakım zaafları… “Kara kutu bulundu” anı, gerçeğin sadece bir parçasıdır. İsim, tek kaynağa aşırı anlam yükler ve sistemsel soruları öteler.
Teknoloji Fetişizmi: Nesneye Tapınma, Süreci Unutma
Ad, nesneyi merkeze koyar; süreç, kültür ve denetim arka plan olur. Oysa emniyet, bir cihazdan değil; eğitim, kurum hafızası, standart ve şeffaflıktan doğar.
Yerelleşmeyen Dil, Evrenselleşmeyen Şeffaflık
“Kara kutu”nın çok dilli kamuoyunda taşıdığı anlam farklılaşır; bazı dillerde “gizli iş” çağrışımı, bazılarında “bilinmeyen kutu” hissi… Ortak olan ise: hepsi şeffaflık talebini zayıflatır.
Yeni Sözlük: Daha Dürüst, Daha İşlevsel Bir Dil Mümkün
Adı Koymak, Hesabı Koymaktır
Neden kara kutu denir? Çünkü dil, güçtür. Adı “kaza dayanımlı veri kaydedici” olduğunda, kamu şu soruyu sormayı öğrenir: “Bu veriler neden yer istasyonlarına da yedeklenmiyor? Kayıt süresi niçin sınırlı? Format neden kapalı? Bağımsız doğrulama nerede?” Dil, talep üretir; talep, iyileştirme.
Provokatif Sorular: Tartışmayı Açalım
- “Kara kutu” ifadesi, gerçeği görünür kılmaktan çok, onu dramatize edip geciktirmiyor mu?
- Adı “veri kaydedici” olsaydı, standartlar ve şeffaflık için kamu baskısı daha erken mi oluşurdu?
- Kazayı anlamak için neden tek bir cihaza bu kadar anlam yüklüyoruz?
- Rengin turuncu olduğunu bilmek, sorumluluğun rengini de değiştirebilir mi?
Son Söz: Karanlığı Değil, Veriyi Konuşalım
Neden kara kutu denir? Çünkü kelimeler, sistemlerin görünmez vidalarıdır. Eğer gerçekten güvenliği büyütmek istiyorsak, önce dili tamir edelim. Turuncuyu kara göstermek yerine; verinin, sürecin ve sorumluluğun rengini ortaya çıkaralım. Adı doğru koyduğumuz gün, belirsizliği değil, bilgiyi; gecikmeyi değil, hesap verebilirliği ödüllendirmiş olacağız. Yorumlarda sizin sözlüğünüzü duymak isterim: Bu cihaza siz hangi ismi verirdiniz ve neden?